Definisjåvnnå álggoálmmugijs
Dábálattjat tjielggi álggoálmmugijt jali iemeálmmugijt sijá máddo l álmmukjuohkusa gudi årrun rijkan jali rijkkaj gullujiddje geográfalasj dáfon dan ájge gå dáfo koloniseriduváj, jali gå dálásj rijkkaráje mierreduvvin. Mij la dåbddomärkkan álggoálmmugis la sidot bisodit, åvdedit ja boahtte buolvajda gaskostit ietjas álmmuktjerdak identitejtav, kultuvrav ja sociálalasj ásadimijt, ja anov árbbedábálasj viessombirrasis. Sáme li ájnna álggoálmmuk Europan. Sámijn la guhka aktelis histårjålasj tjanos dajda ednamijda gånnå li jådedam ja ájn uddnik jådedi ietjasa äládusájt ja kultuvrav. Dát tjanos la juo mälggat rájes åvddål gå stáhtarijkajt ásadin. Man guhkev la gássjel diehtet. Muhtema javlli 10 000 jage ja iehtjáda gis 3 000 jage.
Álmmukriektásasj suodje
Jagen 1977 Svieriga rijkabiejve tjielggijin sámijt álggoálmmugin Svierigin gejn li álmmukriektásasj rávkalvisá kultuvralasj sierragiehtadallamis Svierigin (prop 1976/77:80). Jagen 2010 unneplåhkoláhka ásaduváj Svieriga vidá rijkalasj unneplåhkuj, gejs sáme li akta (SFS 2009:724). 2011 rájes sáme li álmmugin tjielggidum Svieriga vuodolágan. Álggoálmmugin sámijn la vil álmmukriektásasj suodje. Svierik la dan baktu sámijt tjielggim álmmugin, álggoálmmugin ja rijkalasj unneplåhkon. Sámijn la riektá iesjmierredibmáj rijkajgasskasaj riektá milta, dan baktu gå li álmmuk ja álggoálmmuk. Dát la iehtjádij siegen dábe milta mierredum AN:a ulmutjij riektáj kommitteas, ja Svierigis dåbdåstum ájggegávddasasaj rappårtåj baktu AN:a traktáhtaorgánajda.
Sáme Sámeednamin ja Svierigin
Dålusj rájes sáme li viessum dáfon mij uddni ållå nielje rijkkaj. Le Guoládatnjárgga Gárjjelin, nuortta Suobma, nuortta Vuona merragádde ja sisednam, ja dáfo Svierigin ja Vuonan Eajrasoarjjelis nuorttalij. Dáv dáfov gåhttju Sámeednamin. Sámeednam la ienep gå dåssjå val geográfalsj dáfo. Le aj kultuvralasj ja gielalasj aktijvuohta. Svieriga sámijn la tjavgga tjanos ietjasa árbbedábálasj ednamijda. Dåbddomärkkan li iesjtjerdak äládusá, ja sidot anodit ja gaskostit ietjasa álmmuktjerdak identitejtav boahtte buolvajda.
Galles sáme li?
Uddni merustallá le 80 000–100 000 sáme väráldin. Merustallá Svierigin li 20 00–40 000 sáme. Ij diehttu galles sáme máttos ietjasa tjielggiji sábmen. Svierigin ij tjadáda álmmukriekknimijt álmmuktjerdak vuodo milta ja dan diehti sámij låhko ij la visses. Sáme årru ålles rijkan, vájku dal ienemusá årru Norrbottena ja Västerbottena lenajn, ja duottarrájdo miehtáj. Jagen 2021 9 226 ulmutja lidjin tjáledum jienastimlåhkuj ja dan baktu siján la riektá jienastit sámediggeválljimin. Vaj jienastimlåhkuj bessat, de galggá årrot sábme ja sámegiella galggá häjmmagiellan, jali soabmásin äjgádijs, ádjájs jali áhkojs sámegiella galggá årrum häjmmagiellan. Dasi lassen galggá ållim 18 jage ja årrot Svieriga viesájdiddje, jali årrum tjáledum Svierigin maŋemus gålmmå jage.
Ällosujtto
Ållusa tjadni sámijt aktan boahttsuj. Svierigin bájken 2 500–3 000 sámen ällosujtto l sisboahton (bierggobuvtadibme). Ålobun, ájnnasit Norrbottena lenan, li märkka ja boahttsu majt ällobargge sujttiji. Svierigin li bájken 4 600 boatsojniehke gejs 40 % li nissuna. Rijkabiejve li tjielggim ällosujtov guovddelis oassen sáme kultuvras.
Ietjá árbbedábálasj äládusá ja bargo
Ietjá árbbedábálasj äládusa li bivddo, guollim ja duodje. Uddni sáme bárggi ienemus ednamdáfoäládusáj rijka nuorttalamos guovlon, ja álu tjoahkkeäládusáj, nåv gåktu ednambargujn ja sáme turismajn. Ietján gå árbbedábálsj äládusá ja ednamdáfoäládusa, de sámijn li bargo ienemus viddnosuorgijn sebrudagán.
Gálldo:: Sámedigge (sváldas).
Sidá gus dån ienep diedojt juojggamis jali sámij álmmukbiejves, jali iehtjádis miellodahtten? Lågå ienebuv dánna!