Saemien gïele- ij leah ajve akte gïele menh jeenjebh smaaregh
Ij leah barre akte saemiengïele, menh uktsie joekehth smaaregh mah muvhtene aejkien joekehth gieline gohtjesuvvieh. Vïenhtesåvva daah gïelh saemiensoemen aalkoegieleste mij soptsesovvi 4000 jaepieh dan åvtelen.
Dah saemien gïelh soemeugriske gïelefuelhkesne. Vuesiehtimmien gaavhtan dle såevmie, etniske, karelska, ungerengïele jïh gellie smaave gïelh Russlaantesne goh mansi, komi jïh mordvinske leah seamma såeleste. Gïeledotkije åtna saemien gïele jïh såevmien gïele seamma histovrijes maadtoem utnieh mah soptsesovvi 4 000 jaepieh dan åvtelen. Daan gieleste protosaemien jïh protosåevmien evtiesovvi medtie 3000 jaepieh dan åvtelen. Aerviedåvva saemiengïele lij aalkoeraejeste akte åejviegïele jïh dan mænngan dejtie joekehth gielide jallh smaaregidie seerkeme 800 taalen Kr.m.
Vïjhte dåhkasjehteme ortografijh
Gååvnese uktsie saemien gïelh, åarjielistie: åarjelsaemien, umesaemien, pijtesaemien, luvliesaemien, noerhte saemieh jïh daah luvlemes saemien gïelh goh enaresaemien skoltesaemien, kildinsaemien jïh tersaemien. Guktie jiehtebe dle joekehtse daej saemien gïeli gaskem leah seamma stoerre joekehtse goh nöörjengïelen, sveerjengïelen jïh danskegïelen gaskem.
Daan biejjien dle gååvnese vïjhte dåhkasjehteme saemien ortografijh Sveerjesne. Ortografije bïhkedåvva goh tjaaleldh gïelen njoelkedassh jïh saemien gielesne dle daah daaletje tjaelemenjoelkedasside bigkesovveme daj baakoej tjoejemen mietie. Åarjelsaemien tjaaleldhgïele (ortografije) nænnoestovvi jaepien 1978., noerhtesaemien(1979), luvliesaemien (jaepien 1983) jïh umesaemien (dåhkasjehti jaepien 2016). Pijtesaemien (Arjeplog) lea aaj mïetsken 20 b. 2019 raejeste jïjtse ortografijem Sveerjesne jïh Nöörjen raedtesne åtneme.
Tjaaleldh gïele
1600 taalen aalkoevisnie daah voestes gærjah tjeelesovvi saemien gïelesne Sveerjen raedtesne. Daate religijööse tjaalege mij dennie missjovnebarkosne saemiej luvnie utnin. 1700 taaleste jïh åvtese 1800 taalen raajan dle jeenjemes tjaaleldh tjaalegh umesaemien gïelesne. Nöörjen raedtesne dle jeenjemes tjaaleldh tjaalegh noerhtesaemien gïelesne jïh jaepien 1728 voestes katekese noerhtesaemiengïelesne bööti.
Sijjienommh
Sijjienommh dovne dam saemiengïelem jïh histovrijem bihkede. Sijjienommh nænnoste saemieh daej dajvine guhkiem dan åvtelen orreme. Sijjienommh vihkeles identiteetese jïh daerpies ektiedimmiem jïh jearsoesvoetem damtedh. Sijjienommh aaj nænnoste saemien gïele vihkeles seabradahkese. Gosse gïelem nuhtjedh dle gïelen statusem nænnoste jïh joekoen vihkeles dejtie båetije boelvide. Tsieglh geajnoeraejkien mietie jïh jeatjah tsieglh leah maanaj voestes lohkemegærjah. Gïelejealajimmiebarkosne joekoen vihkeles sijjienommide nuhtjedh jïh gåhtsajehtedh.
Sijjieh veadta eatnamasse jïh mentaale soptsestimmiej/ gïelen tjirrh. Sijjie aarvoem åtna, histovrijem jïh aaj nommem. Bïjre jarkan Saepmesne dle joekehth sijjienommelohkehtimmieh. Menh daej lohkehtimmiej ulmie lea sijjinommide jealajehtedh jïh dejtie gåhtsajehtedh.
Joekoen vihkeles rïektes ortografijem nuhtjedh, juktie dah mah leah ovnohkens dajvesne maehtieh kaarhtine syökedh jïh ohtsedh. Vihkeles aaj dovne buelemeålmide, skïemtjebïjlide jïh lienhtside gåessie dah edtjieh dahkoe mïnnedh. Maahta sijjienommide joekehth laakan tjaeledh jallh jorkesovvedh dej joekehth smaareginie. Sijjien nommh maehtieh aaj boelhkeste boelhkese jorkesovvedh, jïh dan gaavhtan vihkeles Kartsøk:sne ohtsedidh, lantmäterijen kaarhtesne gaskeviermesne.
Reereme jïh tjïelth edtjieh nommide nuhtjedh maam Lantmäteriet lea dåhkasjehteme. (4§ God ortnamnssed i Kulturmiljölagen).
Lohkh vielie dej saemien gïeli bïjre isof.se sæjrosne jïh daennie sæjrosne samer.se jïh Sametinget.se ( sijjienommi bïjre).
Gaaltije: isof jïh Saemiedigkie.se
