Eamiálbmoga meroštallan
Dábálaš meroštallan eamiálbmogiid dahje álgoálbmogiin lea ahte vulget álbmotjoavkkuin geat orro riikkas dahje geográfalaš guovllus mii gullo riikii, dan áiggis go vuollástedje dahje koloniserejedje dahje mearridedje dálá stáhtarájiid. Mihtilmas eamiálbmogii lea dáhttu seailluhit, ovddidit ja sirdit iežaset etnalaš identitehta, kultuvrra ja sosiála ásahusaid ja geavaheami iežas árbevirolaš eallinbirrasis boahtte buolvvaide.
Sámit leat áidna eamiálbmot Eurohpás. Sámiin lea guhkes oppalohkái historjjálaš čanus guovlluide gos leat jođihan ja ain jođihit iežaset ealáhusaid ja doaimmahit iežaset kultuvrra. Čanus eatnamiidda lea áiggi rájis ovdal go našunálastáhtat ásahuvvojedje. Man guhká lea váttis vissásit diehtit. Muhtimat lohket 10 000 jagi ja iežát 3 000 jagi.
Álbmotriektelaš suodji
1977 Ruoŧa riikabeaivi celkkii ahte sámit leat eamiálbmot Ruoŧas geain lea álbmotriektelaš gáibádus kultuvrralaš sierragieđahallamii Ruoŧas (prop 1976/77:80). Jagi 2010 ásahuvvui unnitlogugiellaláhka Ruoŧa vihtta našuvnnalaš unnitloguide, gos sámit leat okta (SFS 2009:724). Sámit leat 2011 rájis dohkkehuvvon álbmogin Ruoŧa vuorrulágas. Sámiin lea dasa lassin álbmotriektelaš suodji eamiálbmogin. Ruoŧŧa lea dáinna dohkkehan ahte sámit leat sihke álbmot, eamiálbmot ja našuvnnalaš unnitlohku. Sámiin lea riekti iešmearrideapmái riikkaidgaskasaš rievtti jelgii, dan dihte go lea álbmot ja eamiálbmot. Dát lea earret iežá mearriduvvon geavadis ON:a lávdegottis olmmošlaš vuoigatvuođaid váras ja dohkkehuvvon Ruoŧas áigodatlaš rapporttain ON:a traktáhtaorgánii.
Sámit Sámis ja Ruoŧas
Sámiid leat don doložis eallán guovllus mii otne lea njeallje riikkain. Dat lea Guoládat Ruoššas, nuortaleamos Suopma, nuorta Norgga riđđu- ja siseana ja oasit Ruoŧas Eajras oarján ja nuorttas. Dat guovlu gohččoduvvo Sápmin. Sápmi lea eanet go geográfalaš guovlu, dat lea maid kultuvrralaš ja gielalaš oktavuohta.
Sámiin Ruoŧas lea guhkes čanastat árbevirolaš guovlluideaset. Erenoamáš ealáhusat ja dáhttu seailluhit ja sirdit sin etnalaš identitehta boahtte bulvii lea mihtilmas.
Gallis sámit leat?
Dábálaš árvvoštallan lea ahte gávdnojit 80.000-100.000 sámi máilmmis. Ruoŧas meroštallá ahte leat sullii 20.000-40.000 sámi. Lea eahpesihkkar gallis sámi máttuin geat ieža identifierejit iežas sápmelažžan. Makkárge álbmotlohkun etnalaš vuođuin ii dahkko Ruoŧas ja danne leat eahpesihkkaris logut. Sámi orrut miehtá riikka váikko eanemusat orrut Norrbottenis ja Västerbottenis, ja vel duottarráiddu mielde. Jagi 2021 ledje 9 226 olbmo mielde sámejienastanlisttus ja dáinna vuoigatvuohta jienastit sámediggeválggas. Dása gáibiduvvo ahte lea sápmelaš ja lea sámegiella giellan ruovttus, dahje ahte soamis váhnemiid dahje áhkuin dahje ádjáin lea dahje lea leamaš sámegiella giellan ruovttus. Dasa lassin galgá deavdán18 jagi ja ruoŧa álbmotlahttu dahje álbmotčálihuvvon Ruoŧas daid golbma maŋemus jagiid.
Boazodoallu
Máŋgasat čatnet oktii sámiid bohccuiguin. Sullii 2500-3000 sámi Ruoŧas leat sorjavaččat boazodoalus sisaboahtun (biergobuvttadeapmi). Ollu eanet, erenoamážit Norrbottena leanas, lea bohccomearka ja oamastit bohccuid mat gehččot boazobargiin. Ruoŧas leat sullii 4 600 boazoeaiggáda, ja 40 proseantta leat nissonat. Riikabeaivi lea cealkán ahte boazodoallu lea guovddáš oassi sámi kultuvrras.
Iežá árbevirolaš ealáhusat
Iežá árbevirolaš ealáhusat leat bivdu, guolásteapmi ja duodji (duodji ja dáiddaduodji). Otne sámi doibmet eanemus báikegoddeealáhusain mat jođihuvvojit nuortaleamos osiin riikkas, dávjá lassiealáhusain, smávit eanandoallu ja sámi turisma. Árbevirolaš ealáhusaid ja báikegoddeealáhusaid lassin sámit otne ellet eanemusat ámmátsurggiin servodagas.
Geahča maid: Sámediggi (liŋka)