Sámegiella – ii leat okta giella muhto máŋga
Sámegiella ii leat okta giella, muhto ovcci. Jáhkket giella lea ovddiduvvon álgovuolggalaš sámesuoma gielas mii sárdnojuvvui 4 000 jagi áigi.
Sámi gielat gullet suomaugralaš giellavehkii. Ovdamearkkat sohkagielain leat suomagiella, estlándalašgiella, gárjilgiella, ungargiella, ja máŋga smávva gielat Ruoššas nugo mansigiella, komigiella ja mordvagiella. Gielladutkit árvvoštallet ahte sámegiella ja suomagiella historjjálaččat lea vuolgga oktasaš sámesuoma álgogielas mii sárdnojuvvui 4 000 jagi áigi. Dán gielas ovddiduvvui álgosámegiella ja álgosuomagiella sullii 3 000 jagi áigi. Jáhkket ahte sámegiella lea leamaš obba ovttalaš giella dan áiggis ja dađi mielde ovddiduvvon dálá gielaide dahje suopmaniidda 800-logus m.Kr.
Vihtta dohkkehuvvon čállinvuogi
Gávdnojit ovcci sámi giela, oarjin: oarjelsámegiella, ubmejesámegiella, bidumsámegiella, julevsámegiella, davvisámegiella ja nuortta gielat anársámegiella, nuorttalašgiella, gielddasámegiella ja darjjesámegiella. Láve lohkat ahte erohusat gielaid gaskkas lea dego ruoŧagiela, dárogiella ja dánskagiela gaskkas.
Gávdnojit vihtta dohkkehuvvon čállinvuogi Ruoŧas. Čállinvuohki mearkkaša ahte lea mearridan got giella galgá čállot, ja sámegiela dáfus lea ođđaáigasaš čállinnjuolggadusat huksejuvvon nu ahte iešguđet giellajienat jienadit justte nu movt gullojit sániin
Lea mearridan njuolggadusaid čállingillii oarjánsámegillii (dohkkehuvvon čállinvuohki 1978), davvisámegillii (dohkkehuvvon 1979), julevsámegillii (dohkkehuvvon 1983) ja ubmejesámegiella (dohkkehuvvon 2016). Maid bidumsámegiella (árjepluovesámegiella) lea borgemánu 2019 rájis ožžon iežas čállinvuogi dohkkehuvvon Ruoŧas ja Norggas.
Čállingiella
Ruoŧas vuosttaš girjjit sámegillii almmuhuvvojedje 1600-logu álgogeažis. Leai oskkolaš guoski čálus ja áigun miššuvdnabargui sámiid luhtte. 1700-logus ja gitta 1800-logu gaskamuddui okta suopman ubmejesámegielas eanemus geavahuvvon giella čállosiin. Norggas dávvisámegiella lea leamaš eanemus geavahuvvon čállinvuohki ja geavahuvvui vuosttaš girjjis, katekesa mii almmuhuvvui 1728.
Báikenamma
Báikenamma lea gáldu máhttui sámi gielaid birra ja sámi historjjá birra. Báikenamat duođaštit sámi álbmoga gávdnama eanadagas doloža rájis.
Báikenamat leat dehálaččat identitehtii ja dárbu dovdat gullevašvuođa ja dorvvu. Báikenamat duođaštit sámigiela dehálašvuođa servodahkii. Go geavahuvvojit de addet dehálaš signála giela stáhtusa birra, ja vel dan dihte go lea dehálaš šaddi buolvvaide. Geaidnogalbbat ja iežá galbbat sámegilli dagaha smávva mánáide “vuosttaš sámi lohkangirjji”. Ahte sámi báikenamat geavahuvvojit ja leat oidnosis lea dehálaš oassi giela ealáskahttimis.
Báikkit leat čadnon sihke fysalaččat eatnamiidda ja mentálalaččat muitalusaid bokte, namalassii giela bokte. Báikkis lea oaivil, historjjá ja vel namma. Miehtá Sámi báikkálaš sámi báikenammadutkamat leat jođus sierra leavttuin. Oktasaččat daid joavkkuid bargguide lea ahte háliida váldit ruovttoluotta iežaset báikenama ja čalmmustahttit daid.
Lea dehálaš geavahit dán čállinvuogi mii lea atnimis gos báikenamma lea dan dihte go báikenamma gullá guovllu ollislaš giellamateriálii., earret iežá dan dihte go olbmot geat eai dovdda gos báiki lea maid galgá sáhttit ohcat ja gávdnat dan gárttáin. Lea maid stuorra mearkkašupmi, omd. go buollinčaskadeaddji, ambulánsa dahje poliisa galgá gávdnat muhtin čujuhusa heahtediliin. Báikenamaid stáven sierra sámi gielaide sáhttá rievdat ja sáhttá rievdaduvvon maŋemusa rájis – geahča álo Kartsökas ja báikenama (ortnamn), Lantmäterieta gártábálvalus neahtas.
Namma dohkkehuvvon Lantmäterietis galgá stáhtalaš ja gielddalaš doaimmas geavahuvvot dohkkehuvvon hámis (4 § God ortnamnssed i Kulturmiljölagen).
Gáldu: Isof ja Sametinget.se (liŋkkat)